De eeuwige terugkeer van de valse beschuldiging

Een reactie op het onderzoek “Prototypical Fascism in Contemporary Dutch Politics”

Hoe is het mogelijk dat iemand concludeert dat Geert Wilders een fascist is en de PVV een fascistische partij is zonder een sluitende definitie van fascisme aan te leveren? Ik durf te stellen dat die vraag wel een onderzoekje waard is. Een belangrijke tweede onderzoeksvraag zou zijn: hoe kan het bestaan dat een onderzoek dat geen goede definities hanteert een tien krijgt?

Het is namelijk heel moeilijk voor te stellen dat een dergelijk hoog cijfer gerechtvaardigd is. Zoals in een artikel op de website De Jaap al heel goed werd uitgelegd, is een tien niets minder dan een erkenning van perfectie, of tenminste van benadering daarvan. Op dat moment was het onderzoek nog niet wijd verspreid, en was dit een algemene observatie.

In theorie kon het inderdaad gaan om een perfecte uiteenzetting. De auteur van het werk, Henk Bovekerk, heeft het inmiddels zelf online beschikbaar gesteld. Veel mensen, waaronder ikzelf, hebben het meteen gelezen. Nu kunnen we een oordeel vormen: klopt de premisse, de redenering, de conclusie van dit werk? Is het inderdaad een perfecte uiteenzetting die het fascistische karakter van Geert Wilders en de PVV bewijst?

Kort antwoord: nee, deels, nee, en daarom vanzelfsprekend nee. De premisse klopt niet, want verschillende aannames die Bovekerk doet en waarvanuit hij redeneert zijn incorrect. Zoals iedere docent op het gebied van de logica ons kan vertellen zal zelfs de beste redenering tot een valse conclusie leiden als de premisse waarop de redenering stoelt niet juist is.

De redenering zélf gaat echter óók een aantal keren de mist in, en dat is vooral te wijten aan het definitieprobleem dat Bovekerk tentoonspreidt. Niet alleen slaagt hij er niet in om fascisme naar bevrediging te omschrijven, hij komt ook met zelfverzonnen definities voor andere fenomenen, zoals bijvoorbeeld racisme, ogenschijnlijk met het doel om Geert Wilders en de PVV onder die definitie te kunnen scharen. Als de theorie niet bij de feiten aansluit, kiest Bovekerk er duidelijk voor om niet de theorie maar de feiten aan te passen. Jammer, want afgezien van zijn valse premisse en deze neiging om met definities te spelen, redeneert hij helder en vakkundig.

De conclusie van zijn onderzoek is onjuist. Dat kon ook niet anders, gezien de hierboven genoemde misstappen. Daarom kunnen we op basis van zijn onderzoek beslist niet tot de conclusie komen dat Geert Wilders een fascist is, noch dat de PVV een fascistische partij is. Om dit te bewijzen moeten we het onderzoek doorlopen, zodat we de foute aannames en definities kunnen aanwijzen. Op die manier is aan te tonen dat de conclusie die er op stoelt óók inherent foutief is.

Voordat ik dit betracht, een opmerking vooraf: ik wil ondanks mijn kritiek op het onderzoek van Bovekerk mijn bewondering uitspreken voor de grondigheid van zijn analyse, en de duidelijke redeneringen die hij neerzet (even buiten de definitieproblemen, die ik al noemde). De inhoudelijke kwaliteit van dit werk ontstijgt met gemak het pamflet van de in het onderzoek veel genoemde Rob Riemen. Ook al ontsnapt het onderzoek van Bovekerk niet aan ernstige fouten, het draagt welzeker bij aan zowel het debat over de definitie en betekenis van fascisme als aan het debat over de definitie en betekenis van Geert Wilders en de PVV.

Het onderzoek bestaat uit een introductie, drie hoofdstukken en een conclusie. De introductie en conclusie bevatten precies wat men daarvan zou verwachten. De drie hoofdstukken behandelen achtereenvolgens een uiteenzetting van de denkbeelden van Rob Riemen aangaande de PVV en het fascisme, een poging om het begrip “fascisme” te duiden, en een poging om te bewijzen dat Geert Wilders de “prototypische fascist” is waar Riemen op wijst.

De introductie

De introductie zegt al heel veel over de verdere inhoud en denkrichting van het onderzoek. Bovekerk vertelt de lezer over Rob Riemen, die in 2010 claimde dat de PVV het hedendaagse fascisme vertegenwoordigt. Bovekerk stelt in dit kader: “Many disagreed with Riemen, but no one convincingly opposed his claims.” (pag. 6)

Dit is veelzeggend. Convincingly. Wie kon er precies niet overtuigd worden dat de claims van Riemen niet klopten? Ik heb destijds zelf veel kritiek op Riemen gehoord en gelezen, en vond een deel hiervan niet overtuigend, maar een deel ook zeker wel. Bovekerk hanteert hier een zeer subjectief begrip, en poneert het als een feit. Omdat hij zelf niet overtuigd is van Riemens ongelijk, is diens ongelijk niet overtuigend bewezen, stelt hij. Dat is een zorgwekkende mate van onwetenschappelijk denken in een onderzoek dat beweert van wetenschappelijke kwaliteit te zijn.

Op dezelfde pagina volgen de opmerkingen die Bovekerk vooraf maakt. Vooral de volgende passage springt in het oog: “I use the names ‘Geert Wilders’ and ‘the PVV’ interchangeably, since there’s not much of a difference. Wilders has initiated the PVV after seceding from the liberal party, and he is its leader and only member. The PVV is his party –– and he is the party.” (pag. 6)

Dit wijst op gigantische (ongestaafde) aannames over de PVV. Er zijn duidelijk meerdere personen die samen de PVV vormen. Het valt niet te ontkennen dat de feitelijke macht bij Wilders ligt, maar ook evident is dat in ieder geval de opvattingen van Martin Bosma een stempel op de inhoud en de koers van de partij hebben gedrukt. Ook is het beeld van de PVV mede gevormd door andere opvallende partijleden – denk aan Hero Brinkman en Dion Graus. Zowel van binnen als van buiten is de PVV méér dan Geert Wilders.

Waarom Bovekerk de zaken anders voorstelt dan ze zijn is niet te bewijzen, maar gezien zijn latere neiging om de (interpretatie van) de feiten aan te passen aan zijn eigen theorie, heb ik een vermoeden. Ik denk dat hij de éénheid van de persoon Wilders en de partij PVV bewust benadrukt en overdrijft, omdat daardoor een verband wordt gelegd met het fascistische ideaal van een dergelijke ondeelbaarheid tussen de beweging en de leider.

Dit is, nogmaals, slechts een vermoeden, maar als de PVV inderdaad bewust zo geportretteerd is door Bovekerk, dan zou dat heel kwalijk zijn. Mede omdat hij kort daarop stelt: “In writing this essay I do not intend to pass a moral judgment.” (pag. 7) Het lijkt er echter sterk op dat hij dat wél doet, en daar komen later nog meer illustraties van, zoals op pagina 31:

“Following the murder of Dutch film director and Islam basher Theo van Gogh [...]” (pag. 31)

Was “Dutch film director” hier niet duidelijk genoeg? Als de Islamkritiek van Van Gogh genoemd moest worden, was een objectieve beschrijving als “Dutch film director Theo van Gogh, who was critical of Islam” dan niet te prefereren? Bovekerk kiest echter voor Islam basher, een omschrijving die een negatieve connotatie draagt. Is dit bewust, of zien we hier de onbewuste vooroordelen van Bovekerk? Die vraag bleef mij het hele onderzoek lang achtervolgen.

Hoofdstuk Een

Hoofdstuk één vormt een uiteenzetting van de denkbeelden van Rob Riemen aangaande de PVV en het fascisme. Ik ben het met Riemen niet eens, en geloof niet dat zijn analyse van het fascisme en het ontstaan ervan de werkelijkheid correct beschrijft – of zelfs maar benadert. Daar valt echter over te discussiëren, en dit is niet de plaats voor die discussie.

Wat hier ter discussie staat is het onderzoek van de heer Bovekerk, en om zijn standpunten te onderzoeken, moeten we die van Riemen overslaan, en verder gaan naar het tweede hoofdstuk. Het rest alleen om op te merken dat Bovekerk erkent (en dat siert hem!) dat Riemen geen definitie van het fascisme biedt. In plaats daarvan kenschetst Riemen het fascisme als een ontwikkeling, en niet als een ideologie. In de ontwikkeling van het fascisme is zelfs het allereerste prille begin volgens Riemen al fascistisch. Het valt op dat Bovekerk die nogal dubieuze zienswijze totaal niet in twijfel trekt.

Hoofdstuk Twee

In het tweede hoofdstuk poogt Bovekerk om het begrip “fascisme” van de nodige duiding te voorzien. Ik zeg bewust duiding, en niet definitie, want die blijft ontbreken. Om het fascisme te duiden maakt hij zich volledig afhankelijk van de zienswijze van Rob Riemen en Robert Paxton – deze twee personen hebben een vergelijkbare kijk op het fenomeen “fascisme”.

Er zijn tal van theoretici die een poging hebben gedaan om het fascisme van een sluitende definitie te voorzien. Erg opvallend dat Bovekerk zich juist baseert op het werk van twee mensen die géén definitie bieden. In zijn gehele onderzoek worden vrijwel geen andere denkers geciteerd, behalve in de vorm van enkele volledig uit de context gerukte citaten, die worden gebruikt om de visie van Riemen en/of Paxton te ondersteunen.

Geen definitie, dus. In het geval van Riemen draait het fascisme om een ideologische leegte. Hij beschrijft het als een soort zwart gat, dat enkel te bevatten is door de kwalijke kenmerken ervan te noemen. Het fascisme ontwikkelt zich volgens hem, en behoeft dus geen statische definitie.

Paxton volgt een soortgelijke redenering, en ziet het fascisme als een vorm van “politiek gedrag”, dat zich ontwikkeld in “stadia”. Hij noemt bewust geen definitie, want dat zou ervoor zorgen dat mensen niet meer zouden begrijpen dat fascisme primair een ontwikkeling is. Bovekerk merkt op dat Riemen de stadia van Paxton erkent als een juiste weergave.

Riemen en Paxton zijn het bijna geheel met elkaar eens, en Bovekerk stelt hun zienswijzen in het verdere stuk aan elkaar gelijk. De “prototypische fascist” van Riemen is volgens hem hetzelfde als “het fascisme in stadium één” van Paxton. Daar valt inderdaad wat voor te zeggen, hoewel Bovekerk er niet in detail op ingaat er we het maar voor kennisgeving moeten aannemen. Wederom, niet bepaald wetenschappelijk.

Nu volgt een bijzonder interessante passage. Bovekerk stelt dat hij met de term “fascisme” niet de bedoeling heeft om een link met Hitler en Mussolini te leggen. We moeten het fascisme objectief zien, want er zijn heel veel fascistische bewegingen geweest, en die in Italië en Duitsland waren daar maar twee van.

“We should not forget that Hitler and Mussolini’s fascisms were highly exceptional cases of fascism. Most fascist movements didn’t get past the first stage. Only two got past the third. Only one did “approach the outer horizons of radicalization” ([Paxton] p. 23). Being a fascist is not the same as being Hitler or Mussolini. Calling someone a fascist is not the same as calling someone a twentieth century Hitler or Mussolini. That mistake is easily and often made, and it generates much unnecessary resistance against the use of the term ‘fascism’ in contemporary political debate. Though we must also not forget that those fascist parties that eventually did exercise power and turned into fascist regimes, started out as small movements, movements which were regarded as mostly harmless at the time, at least harmless enough for the establishment to enter into coalition with them, thereby legitimizing fascist rhetoric, actions and attitude, and creating an opening for the fascists to seize and exercise power.” (pag. 19)

Wie dit goed leest, zal de wenkbrauwen fronsen. Eerst stelt Bovekerk dat het fascisme van Hitler en Mussolini zeer uitzonderlijk was, en dat we daarom niet bang moeten zijn om de term fascisme te gebruiken – het hoeft niet op deze twee boemannen te slaan. Vervolgens erkent hij zelf dat van de verhouding tussen fascistische bewegingen die aan de macht kwamen en daadwerkelijk fascistische regimes precies twee op twee is.

Met andere woorden: in onze ervaring leidt een fascistische beweging, als deze aan de macht komt, altijd tot een fascistisch regime. Dat hoeft in hypothetische toekomstige gevallen niet zo te zijn, maar het is tot nu toe wel altijd zo geweest. Hitler en Mussolini zijn alleen “uitzonderlijk” in het feit dat ze aan de macht kwamen, niet vanwege het feit dat ze zo’n regime opzetten: er is nog nooit een fascistische machthebber geweest die dat niet deed.

Wie de term “fascist” op iemand toepast, maakt dan ook per definitie een vergelijking met Hitler en Mussolini. Het kan niet anders, ze zijn fundamentele voorbeelden (de enige fundamentele voorbeelden) van hoe een fascist optreedt als hij aan de macht komt. Fascisme kan onmogelijk nog los van die twee gezien worden. De term is als het ware vervuild. Bovekerk tracht dit te ontkennen, maar uit zijn eigen woorden lijkt het er sterk op dat hij zich hier wel degelijk van bewust is.

Dat wordt even verderop in het hoofdstuk bevestigd, wanneer Bovekerk terugkomt op de stadia van het fascisme zoals Paxton die ziet, en ze wederom gelijkstelt aan de ontwikkeling die Riemen meent waar te nemen. Bovekerk merkt op dat Riemen beweert dat Wilders een “prototypische fascist” is, en dus in een vroeg stadium van ontwikkeling. Daarom zou het onterecht zijn om te zeggen dat Wilders geen fascist is omdat hij niet overeenkomt met Hitler en Mussolini. Men moet zich afvragen of Wilders overeenkomt met Hitler en Mussolini toen die in opkomst waren.

“Riemen’s critics seem to have missed this point, when claiming that Wilders is not like Mussolini and that therefore Riemen is wrong and Wilders is not a fascist –– which is an unsound argument, as we know by now.” (pag. 26)

Ten eerste is deze bewering feitelijk onjuist. Alle critici van Riemen worden zonder pardon op één hoop gegooid, en zo werkt Bovekerk de indruk dat ze allemaal dezelfde fout maken. Dat is niet waar. Direct na het uitkomen van Riemens pamflet in 2010 ging hij in debat met Arend-Jan Boekestijn, die vakkundig inging op de opkomst van het fascisme. Vele anderen volgden hem daarin. Het is dus beslist niet zo dat alle kritiek op Riemen stoelt op een soort denkfout, hoewel deze inderdaad vaker gemaakt is.

Ten tweede wordt hier wederom de implicatie opgeroepen dat Wilders geen Hitler of Mussolini is, maar dat wél kan worden. Bovekerk plaatst eerst een disclaimer – fascisme is méér dan Hitler en Mussolini – en associeert vervolgens zelf naar hartelust met die twee. Hij laat die link niet los, wijst niet op de verschillen, en duwt Wilders impliciet in dezelfde categorie. Wederom vraag ik mij af of dit bewust is gedaan, of dat de vooroordelen van Bovekerk hier doorschemeren. In beide gevallen is het niet passend in een werk dat pretendeert wetenschappelijk te zijn.

Even verder op pagina 26 stelt Bovekerk de kernvraag van het tweede hoofdstuk: What is fascism? Een antwoord blijft hij ons schuldig. Hij herhaalt dat Paxton het duidt als gedrag, en bewust geen sluitende definitie hanteert. Riemen sluit daarbij aan. Het moge duidelijk zijn dat dit voor Bovekerk de (enige) juiste benadering is. Hij biedt geen weerwoord, en hanteert in de rest van zijn onderzoek de “Paxton-Riemen visie” als onbetwist en feitelijk juist. Andere beschrijvingen van het fascisme worden niet genoemd.

Dit is wellicht het meest kwalijke aspect van het hele onderzoek: Bovekerk lijdt aan tunnelvisie waar het de duiding van het fascisme betreft, en daardoor kunnen de conclusies die hij trekt niet steunen op alle feiten. De juistheid ervan is daardoor per definitie niet hard te maken, en daarmee is het onderzoek in die zin waardeloos.

Zoals het er nu uitziet, is het een nagenoeg kritiekloos verhaal dat stoelt op de valse (want niet onderbouwde of zelfs maar in twijfel getrokken) premisse dat Riemen en Paxton volledig gelijk hebben. Het fascisme wordt op die manier geduid als een proces dat een zeer breed scala aan vormen kan aannemen: een schimmig vijandbeeld. Op deze manier is het maar al te gemakkelijk om Wilders tot fascist te bombarderen. Maar met de werkelijkheid heeft zo’n conclusie dan in de verste verte niets te maken.

Hoofdstuk Drie

In het derde hoofdstuk vraagt Bovekerk zich af of Geert Wilders de prototypische fascist is die Riemen omschrijft en die Bovekerk zelf gelijkstelt aan het fascisme in stadium één van Paxton. Wederom dringt de vraag zich op of deze gelijkstelling wel accuraat is, en wederom gaat Bovekerk er niet op in. Er blijft daar een leegte in de redenering zitten, waardoor deze opvatting moet gelden als een aanname. Alle conclusies die er op stoelen moeten we als onbewezen beschouwen.

Nogmaals benadrukt Bovekerk hoe belangrijk de stadia van Paxton zijn: “[W]e should remember that Paxton writes that “fascism exists at the level of Stage One within all democratic countries” ([Paxton] p. 220) and that therefore we shouldn’t be hesitant –– as some of Riemen’s critics are –– to employ the term ‘fascism’ regarding contemporary politics. Prototypical fascist movements are not identical to fascist dictatorships. Fascism in Stage One is different from fascism in Stage Four and Five. Being a prototypical fascist is not the same as being Hitler or Mussolini.” (Pag. 30)

Hier komt iets heel belangrijks aan het licht: in de theorie van Paxton is er altijd fascisme. Omdat hij geen definitie hanteert maar een proces beschrijft is alles dat ook maar enigszins voldoet aan de kenmerken die hij het fascisme meegeeft meteen te beschrijven als fascisme.

Wanneer er een heldere definitie is, kan men stellen dat er politieke bewegingen zijn die in de richting van het fascisme neigen. Wanneer men alles dat zich in die (zeer algemene, en door Paxton en Riemen zeer vaag beschreven) richting lijkt te bevinden ziet als onderdeel van een “fascistisch proces”, dan moet men dit allemaal meteen als fascistisch beschrijven. Ter vergelijking: wanneer we deze theorie op het communisme toepassen, is Job Cohen te beschrijven als een communist in stadium drie van Paxton.

Is dat redelijk? Natuurlijk is dat niet redelijk. Het gaat blindelings uit van een almaar voortstuwende beweging richting radicaler gedrag, een ontwikkeling van het fascisme. Alles dat er op lijkt, is het eigenlijk al, en zal er steeds meer op gaan lijken. En zo lang het er eigenlijk niet mee overeenkomt, definiëren we die discrepantie weg met het excuus dat het zich in een “vroeg stadium” bevindt. Het zou nog kunnen om te spreken van een mate van potentieel om in fascisme te veranderen. Dat kan men zich dan van iedere politieke beweging afvragen. Maar dan heb je een definitie nodig, meetbare maatstaven, en die geeft Bovekerk niet.

Hij vraagt zich af of de PVV aan de criteria van het eerste stadium van Paxton voldoet. Hij beantwoordt zijn eigen vraag bevestigend, en legt dit uit aan de hand van de kenmerken die Paxton aan het fascisme in dat stadium verbindt. Hier vinden we de kern van het betoog, dat dus geheel steunt op de (onbewezen) aanname dat de Paxton-Riemen visie op het fascisme strookt met de werkelijkheid. Mocht dat niet het geval zijn, dan is het hele argument in één klap onderuit gehaald.

Wat zijn de kenmerken waar het om gaat, volgens Paxton? Ten eerste moet er sprake zijn van nationalisme, racisme en uitsluiting. Ten tweede moet er sprake zijn van een “anti-linkse” instelling. Ten derde moet bewust gekozen worden voor esthetiek boven inhoud in de manier van politiek bedrijven.

Het kan zonder meer in twijfel getrokken worden of deze elementen wel een goed beeld van het fascisme schetsen, maar dat is hoe Paxton het ziet, en Bovekerk neemt het voor waarheid aan. Het is duidelijk dat hij van zijn lezers hetzelfde verwacht.

Bovekerk loopt de bovengenoemde kenmerken één voor één bij langs, en zet uiteen waarom ze (volgens hem) van toepassing zijn op de PVV. In een aantal gevallen lukt dit hem heel goed, en zet hij een overtuigend verhaal neer. In andere gevallen rammelt zijn interpretatie van de feiten behoorlijk.

Moeiteloos zet Bovekerk uiteen dat de PVV nationalistisch is. Dat is iets dat de PVV ook niet ontkent, en waar de partij zelfs trots op is, dus dit zal voor helemaal niemand een verrassing zijn. De zaak ligt anders waar het de kenmerken ‘racisme’ en ‘uitsluiting’ betreft. Bovekerk behandelt eerst het punt van uitsluiting. Hij stelt dat de PVV bewust een wij-tegen-zij mentaliteit schept, en dat dit duidt op het willen uitsluiten van alles dat niet tot de eigen groep behoort. Hij vergelijkt dit met de beschrijving die Paxton geeft van het opkomende fascisme, dat een vijandbeeld oproept om zich tegen af te zetten, en poogt om alles dat niet tot de “pure” eigen gemeenschap behoort uit te sluiten.

Is dit terecht? Bovekerk typeert het wereldbeeld van Wilders en de PVV als “Manicheïstisch”, waarmee hij doelt op het dualisme dat in het Manicheïsme centraal staat. Afgezien van het feit dat hij door dit begrip op zo’n manier toe te passen onbedoeld aangeeft dat hij het Manicheïsme niet heeft begrepen, gaat ook de beschrijving van Wilders en de PVV nogal ver. Wilders polariseert zaken, maar lijkt er niet op uit om een scheiding te scheppen in de samenleving.

Gevraagd naar zijn doel geeft Wilders steeds aan dat hij het gevaar van de Islam wil bestrijden, niet dat hij bevolkingsgroepen wil segregeren of iets dergelijks. Bovekerk stelt zich voor wat Wilders zou kunnen gaan doen (in zijn ogen) en beoordeelt Wilders en de PVV naar die maatstaf. Hij rechtvaardigt zijn beschrijving van Wilders als een “uitsluiter” met een impliciet beroep op zijn eigen overtuiging dat Wilders een beleid van uitsluiting zou kunnen gaan voeren, in de toekomst. Dat is een bedenkelijke benadering.

Bovekerk geeft geen verdere onderbouwing van zijn stelling dat Wilders en de PVV een beleid van uitsluiting najagen. Hij acht zijn stelling (geheel onterecht) bewezen, en gaat verder met het kenmerk “racisme”.

“On top of his Manichean world view, Wilders proves to be a racist. “Everyone in the Netherlands that abides by the rules is welcome,” he writes (p. 72), “no matter what religion, race, or sexual preference.” We have already seen that this is not true, because in Wilders’ eyes Islam is “intrinsically incommensurable with democracy” (p. 44). But we should look at the use of the word ‘race’ here. Although Wilders implies otherwise, race isn’t like religion or sexual preference. Religion and sexual preference vary from one human being to the other. But all humans belong to the same hominid subspecies homo sapiens sapiens –– the human race. To imply that there are various human races is racist, and as Wilders does imply so here, we can conclude that he is a racist. But also if we use the word ‘race’ in its common sense usage, as a “class or kind of people unified by shared interests, habits, or characteristics” (Merriam Webster Online) we can see that Wilders is a racist. He can say that “everyone in the Netherlands that abides by the rules is welcome, ... no matter what ... race”, but Muslims – certainly a group of people unified in shared interests, habits and characteristics –– clearly aren’t.” (pag. 33-34)

Moet dit het bewijs van racisme zijn? Hier worden zeer selectieve definities gehanteerd om Wilders als racist te kenmerken. Ofwel we moeten accepteren dat er maar één ras bestaat, en dan is Wilders opmerking racistisch omdat hij van meerdere rassen spreekt, ofwel we moeten erkennen dat moslims een ras zijn, blijkbaar – en dan zou Wilders liegen omdat hij moslims uitsluit (volgens Bovekerk).

Over de vraag of menselijke rassen bestaan, is de wetenschap niet uit. Wel over het feit dat het genetisch niet veel uitmaakt tot welk ras iemand behoort, als rassen bestaan. In de dagelijkse spreektaal wordt het woord ‘ras’, hoe onwetenschappelijk dat ook is, wel vaak gebruikt om ‘huidskleur’ aan te duiden. De “common sense usage” van het woord racisme is dus niet de (nogal nutteloze) definitie die het door Bovekerk uitgekozen woordenboek hanteert.

Wat Bovekerk doet, is een valse keuze voorleggen: ras is dit, of ras is dat, en in allebei die gevallen zit Wilders fout. Dat is onzin, want het valt te verwachten dat Wilders het woord in de dagelijkse, niet-wetenschappelijke zin hanteerde en bedoelde dat mensen van alle kleuren welkom zijn. Let daar op: Wilders zei dus juist dat zoiets als huidskleur, “ras”, géén factor van belang is. Dat Bovekerk zich in de meest onmogelijke bochten wringt om hier een racistisch motief uit te halen toont aan dat hij de feiten aanpast aan zijn theorie. Wilders is volgens hem een racist, dus een opmerking van Wilders wordt op zo’n manier “ingevuld” dat deze een racistische betekenis krijgt.

Het volgende segment is bedoeld om aan te tonen dat de PVV zich afzet tegen “links”, en daarmee voldoet aan dat criterium van Paxton. Kort gezegd: deze aantijging is toepasbaar op de PVV. De partij profileert zich inderdaad als “anti-links”. Wat wel opvalt is dat Bovekerk afdwaalt in een heel verhaal over de “linkse kerk”.

Hij doet een poging om aan te tonen dat deze linkse kerk niet bestaat, en dat er in feite alleen een rechtse kerk is, waar de PVV bij hoort. Dit hele punt lijkt er aan de haren bijgesleept. Waarom? De enige reden die ik kan bedenken is dat Bovekerk op deze manier de kritiek van de PVV op “links” wil ontkrachten, zodat hij gemakkelijker kan beweren dat de PVV tegen links is om tegen links te zijn, en niet bijvoorbeeld een terechte grond heeft om kritiek op linkse politiek te uiten.

Want als er een geldige reden was, dan zou de PVV op dit punt helemaal niet in het fascistische plaatje passen. Fascisten moeten (volgens Paxton) tegen links zijn zonder geldige grond. Gewoon omdat links “de vijand” is. Bovekerk doet een poging om de PVV in dat model te plaatsen door het bestaan van de linkse kerk verwoed te ontkennen. Hij slaagt hier niet in, en de passages die hierover gaan komen verwarrend en bevreemdend over. Desondanks concludeert Bovekerk dat de PVV, gebaseerd op zijn bevindingen, precies in het plaatje past dat Paxton schetst.

Hij vervolgt door te stellen dat de PVV een manier van politiek bedrijven hanteert die draait om esthetica en niet om inhoud: “But prototypical fascist parties had another characteristic: they were an affair more of the gut than of the brain, with no philosophical underpinnings, placing form above content, and thereby transforming politics into aesthetics. The PVV’s is such an affair too. By avoiding intellectual debate, by stirring emotions rather than reason and by focusing more on its appearance in the media than on the soundness of its arguments, the PVV transforms politics into aesthetics.” (pag. 48)

Bovekerk vervolgt direct met de opmerking dat alle partijen de vorm belangrijk vinden, maar dat de PVV volgens hem fascistisch is omdat deze partij alléén om de vorm geeft, en geheel niet om de inhoud. Dat komt volgens hem overeen met de prototypische fascistische partijen in de twintigste eeuw.

Op die redenering val het één en ander af te dingen. Want wat Bovekerk in feite beschrijft, is populisme. De PVV is inderdaad met gemak als populistisch te kenmerken. De opkomende fascisten in de twintigste eeuw waren dat óók. Maar dat impliceert geenszins dat alle populisten ook fascisten zijn. De illustraties waar Bovekerk mee komt kunnen stuk voor stuk aangevoerd worden om bewijs te leveren van populisme, maar een beschuldiging van fascisme maakt hij niet hard.

De eindeconclusie van Bovekerk luidt dan ook: “Recapitulating: by avoiding intellectual debate, by stirring emotions rather than reason and by focusing more on its appearance in the media than on the soundness of its arguments, the PVV transforms politics into aesthetics. It is a prototypically fascist characteristic.” (pag. 51)

Het is accuraat om te stellen dat het een kenmerk van het populisme is. Maar nogmaals: dat het fascisme in de ons bekende gevallen sterk populistische kenmerken heeft vertoond, leidt niet tot de conclusie dat iedere populist een fascist is. Bovekerk heeft bewezen dat Wilders en de PVV populistisch opereren. Zijn bewering dat dit ze tot fascisten maakt is onterecht, en heeft geen enkele wetenschappelijke waarde.

Bovekerk heeft nu achtereenvolgens geconcludeerd dat de PVV nationalistisch, uitsluitend, racistisch, anti-links en populistisch is. Op het uitsluitende karakter valt best wat af te dingen, het racisme is op basis van het geleverde bewijs geheel niet bewezen (eerder het tegendeel!), en zowel het anti-linkse als het populistische karakter van de PVV kan gemakkelijker verklaard worden dan door het direct aan fascisme te linken.

Zoals hij al eerder in zijn onderzoek heeft gedaan, zorgt Bovekerk er ook hier voor dat de feiten passen in zijn theorie, en dat is niet wetenschappelijk te noemen. Toch gaat hij er vanuit dat zijn conclusies niet te betwisten zijn, en stelt hij dat de PVV het prototypische fascisme vertegenwoordigt:

“Driven by nationalism and racism, the PVV divides the world along Manichean lines, claiming that the Netherlands and the West are severely threatened by Islam. It promises to solve this crisis by exclusionary policies such banning the Qur’an and codifying Dutch dominance and Islam’s subservience in the Dutch constitution. The PVV regards the Left as its enemy and continuously attempts to discredit it, so that it doesn’t have to address the Left’s arguments or provide arguments itself. The PVV is a party of the gut with no philosophical underpinnings, avoiding intellectual debate and critical media, and aiming to appeal to voters’ emotions rather than reason. This is what fascist movements in Stage One did, according to Paxton. This is what the PVV does. The PVV is therefore a fascist movement in Stage One, and as such it can rightfully be called the prototype of contemporary fascism.” (pag. 51)

Zelfs als we zouden aannemen dat alle beschuldigingen van Bovekerk wáár zijn, en ik heb hierboven uitgelegd waarom dat beslist niet het geval is, zelfs dan klopt deze conclusie niet: hij beweert dat omdat fascisten bepaald gedrag vertonen, en omdat de PVV dat gedrag (volgens hem) ook vertoont, de PVV fascistisch is. Een directe afleiding. “Therefore…” Iedere wetenschapper die zijn vak verstaat kan uitleggen dat zo’n gevolgtrekking niet te rechtvaardigen is zonder kennis van omstandigheden en andere factoren die van invloed zijn. Kortom: zonder context is deze uitspraak per definitie niet bewezen.

Bovekerk zou dat moeten weten, want dit is een les die fundamenteel is voor de wetenschappelijke benadering. Sterker nog: het is een structureel element van de logica. Daarom komt deze kwestie ook altijd terug in een IQ-test: Als bladeren van een rode beuk rood zijn, wil dat niet zeggen dat alle bladeren rood zijn. Sterker nog: er zijn méér bomen met groene bladeren.

Als fascisten zich op een bepaalde manier gedragen, wil dat niet zeggen dat iedereen die (een aantal van) die gedragingen vertoont een fascist is. Sterker nog: er zijn méér mensen die (een aantal van) die gedragingen vertonen om heel andere redenen.

Bovekerk gaat hieraan voorbij. Dit is het punt waarop een integere en capabele beoordelaar niet alleen had moeten concluderen dat dit onderzoek geen tien waard is (dat was vanaf het begin al duidelijk), maar dat het zelfs geen voldoende verdient.

Zonder aan zijn eigen gelijk te twijfelen bouwt Bovekerk voort op zijn eerdere conclusie, en vraagt hij zich af of de PVV het eerste stadium al voorbij is. Riemen is er van overtuigd dat dit het geval is, en Bovekerk wil dit testen. Omdat de PVV via de gedoogconstructie invloed uitoefent, is de partij volgens hem voorbij het eerste stadium. Dit gaat er wederom blind vanuit dat de theorie en opbouw van Paxton geheel correct is.

Bovekerk vraagt zich af welke kenmerken de PVV deelt met het fascisme in het tweede stadium zoals Paxton dat beschrijft. Hij gaat hier echter verder dan hij al eerder ging in het omvormen van de feiten en definities, en ik kan me geen ander doel voorstellen dan het laten aansluiten van de waarnemingen op zijn eigen theorie.

Hij noemt eigenlijk maar één kenmerk, namelijk dat een fascistische partij macht vergaart door een samenwerking aan te gaan met de heersende partijen, hetgeen mogelijk is omdat het liberale politieke bestel faalt.

Direct is hij gedwongen om te erkennen dat de PVV de schepping is van Wilders, die zelf uit de liberale hoek voortkomt, en die al onderdeel was van de heersende partijstructuur. In plaats van een beweging die opkomt tégen die structuur, lijkt de PVV eerder een afsplitsing, die zich afzet tegen een verkeerde koers die de andere partijen volgens Wilders en de zijnen hebben ingezet. Dat komt niet bepaald overeen met de ontwikkeling van het fascisme zoals Paxton die beschrijft.

Bovekerk stelt dat omdat de PVV groot is geworden door kritiek te leveren op het politieke establishment, en doordat de PVV nu via de gedoogconstructie samenwerkt met dat establishment, de PVV aan de beschrijving voldoet. Hier volgt hij dezelfde drogredenering die hij ook maakte waar het om populisme ging. Hij gaat tevens voorbij aan het feit dat de beschrijving van Paxton eenvoudigweg niet past bij de PVV.

Paxton stelt namelijk dat het fascisme inherent antidemocratisch en antiparlementair is, en dat niet onder stoelen of banken steekt. Vervolgens gaat het fascisme tóch een alliantie met parlementair gezinde partijen aan om zo “van binnen uit” de macht te grijpen, als een soort paard van Troje. De PVV is echter voorstander van verdere democratisering op veel punten, en houdt ondanks een roep om meer directe democratie wél vast aan het parlementaire model. Hieruit valt op te maken dat de PVV niet het kenmerk vertoont dat Paxton noemt, en dat Bovekerk naar strohalmen grijpt om het tóch zo te laten lijken.

Wat Bovekerk niet lijkt te willen erkennen is dat Paxton nog een tweede kenmerk noemt van het fascisme in het tweede stadium, namelijk dat geweld een grote rol speelt in fascistische bewegingen. Bovekerk heeft de kernmerken steeds opgesomd in nette rijtjes, maar nu wijkt hij daar plotseling vanaf, en noemt enkel “a note on violence”. Dat valt op.

Hij kan niet anders dan toegeven dat de PVV geen geweld inzet als politiek instrument. Op dat punt komt de partij gewoon niet overeen met de fascisten van weleer. Is het om die reden dat Bovekerk het slechts als “noot” noemt?

Hij verklaart dit door te beweren dat Paxton zei dat geweld “a major role” speelt – maar dat zou niet betekenen dat geweld “a necessary characteristic” van het fascisme is, volgens Bovekerk. Hij legt dat niet verder uit. Als een kenmerk niet toepasbaar is, dan stelt hij zonder verdere toelichting dat het niet noodzakelijk is. Paxton heeft zoiets nergens beweerd, en noemde het gebruik van geweld consequent als een wezenskenmerk van het fascisme. Nergens is de vooringenomenheid en de bereidheid van Bovekerk om de feiten naar zijn hand te zetten duidelijker dan hier.

Bovekerk beschrijft Wilders taalgebruik vervolgens als agressief. Het Engelse woord is “violent”, waarmee hij impliciet de link met geweld legt. De PVV is gewelddadig middels het woord, lijkt de conclusie. Dat is een nogal dubieuze benadering, die er op gericht lijkt te zijn om de PVV in een negatief licht te portretteren. Feit is en blijft dat de PVV géén geweld gebruikt, en Bovekerk probeert hier om van woordkeus een gewelddadige uiting te maken.

Hij gaat vervolgens nog verder, door expliciet de link tussen Anders Breivik en Geert Wilders te leggen: “The Norwegian Right-wing extremist Anders Breivik, who on the 22nd of July 2011 murdered 69 people at a holiday camp of the Left-wing Workers‘ Youth League, certainly believed so. Breivik mentions Wilders over thirty times in his manifest (De Ruiter, 2011, August 19). “The legitimation of violence against a demonized internal enemy brings us close to the heart of fascism,” writes Paxton (p. 84). If Wilders’ violent rhetoric legitimizes violence against a demonized enemy, Wilders and the PVV are close to the heart of fascism.” (pag. 53-54)

Een heel sinistere bewoording. Als Wilders geweld goedkeurt, dan zit hij dicht bij het hart van het fascisme. Dit zegt Bovekerk vlak nadat hij heeft gezegd dat Breivik herhaaldelijk naar Wilders heeft verwezen, waarmee hij impliceert dat Breivik in ieder geval de woorden van Wilders goedkeurt.

Vervolgens zegt hij dat als de “gewelddadige” woorden van Wilders geweld legitimeren, dit op fascisme duidt. En vlak daarna ontkent hij niet dat de woorden van Wilders die goedkeuring behelzen, sterker nog, in zijn beschrijving van Wilders woorden in de alinea erboven impliceerde hij dat ze dat welzeker doen.

Met een omweg maakt Bovekerk het zijn lezers hier duidelijk dat hij van mening is dat de woorden van Wilders (mede) aanleiding waren voor de wandaden van Breivik, en dat Wilders en zijn partij om deze reden dicht bij het hart van het fascisme staan. Hij negeert het onbetwistbare feit dat Geert Wilders en de PVV iedere vorm van politiek geweld altijd hebben afgekeurd, en de afschuwelijke daden van Breivik sterk hebben veroordeeld.

Bovekerk sluit af door te zeggen dat we vooral niet te veel naar de kenmerken van Paxton moeten kijken waar die niet helemaal passen: “On the whole, I think the important thing is not so much how the PVV has taken root, but that it has taken root.” (pag. 54) Vervolgens stelt hij dat de PVV “the selling model for contemporary fascism”, is – en dat het goed lijkt te verkopen. Die beschrijving heeft hij zelf bedacht. Hij legt niet uit wat hij ermee bedoelt, of wat de implicaties ervan zijn.

De PVV, zo stelt hij, is een fascistische beweging. Dit baseert hij op de redeneringen die hij eerder in het hoofdstuk heeft aangevoerd. Redeneringen waarvan ik heb aangetoond dat ze op een aantal cruciale punten niet kloppen. Waardoor, onvermijdelijk, de conclusie onbewezen blijft.

De conclusie

In de conclusie van zijn onderzoek herhaalt Bovekerk beknopt zijn bevindingen, en zet hij bij wijze van afsluiting zijn stellingen uiteen, die hij heeft bereikt als gevolg van zijn onderzoek. Gezien de ernstige gebreken in dit onderzoek zijn deze stellingen allemaal onbewezen, en is zijn conclusie in wetenschappelijke zin inhoudsloos. Ik zal ze, bij wijze van “anti-conclusie” één voor één bespreken, en waar hij zijn standpunten herhaalt zal ik mijn kritiek op die standpunten herhalen, zodat het duidelijk wordt dat zijn conclusies onterecht en onwetenschappelijk zijn.

“1. In the Netherlands, Wilders and his Party For Freedom are indeed, as Riemen claims, the prototype of contemporary fascism. Driven by nationalism and racism, the PVV divides the world along Manichean lines: it is ‘us’ –– the Netherlands and the West in general –– against ‘them’ –– meaning Islam and therefore Muslims. The PVV proposes a vast amount of exclusionary policies to solve this ‘problem’, inter alia a ban of the Qur’an and a change of the Dutch constitution to make discrimination against Muslims possible. The PVV sees the Left as its enemy and the elite in general as the enemy’s accomplice. The PVV endeavors to discredit the Left a priori, tabooing its opinions in order to exclude it from the debate and to avoid having to address its arguments. The PVV is an affair more of the gut than of the brain, with no philosophical underpinnings. By avoiding critical media and intellectual debate, by placing form above content and by stirring emotions rather than reason the PVV transforms politics into aesthetics. These are all characteristics typical for prototypical fascist movements and Geert Wilders and his PVV can therefore rightfully be called the prototype of contemporary fascism.” (pag. 59)

Racisme en beleid gericht op uitsluiting zijn niet bewezen, die beschuldigingen stoelen enkel op de twijfelachtige interpretaties van de heer Bovekerk zelf. Dat de PVV “links” als tegenstander ziet is duidelijk, dat dit a priori gebeurt, in plaats van op inhoudelijke meningsverschillen, is een aanname van Bovekerk die hij nergens hard maakt. Dat de PVV zich vooral richt op vorm en minder op inhoud is een kenmerk van populisme, niet van fascisme. Dat fascisme ook populistisch is maakt een partij die populistische kenmerken vertoont nog niet fascistisch. (Nota Bene: Bovekerk beweert dat de PVV zich alléén op de vorm richt, en geheel niet op de inhoud – dat lijkt mij schromelijk overdreven.)

“2. In the Netherlands, Geert Wilders and the PVV are more than the prototype of contemporary fascism. They are its selling model, and they sell well. The PVV is past Stage One and has entered Stages Two and Three. The PVV has firmly rooted in Dutch politics and it has seized significant power by means of the gedoogconstructie –– the construction by which the Dutch minority government relies in various ways on the PVV’s support. The PVV took root partly on its own and partly in alliance with the establishment, an alliance that has legitimated its particular views and general attitude. The PVV does not use physical violence, but its rhetoric is at times highly combative. It carries the same message as early twentieth century fascist violence: that only the PVV is tough enough to save the nation from hostile threats. Such militant rhetoric can give its supporters the idea that violence is justified, and regrettably it has done so in the recent past.” (pag. 59)

De term “selling model” is in deze context een creatie van Bovekerk zelf, en hij legt niet uit wat het betekent. Hoe kan hij dan bewijzen dat het van toepassing is op de PVV? Een oordeel zonder definitie is voor de wetenschap niets waard. Bovekerk stoelt geheel op de theorieën van Paxton en Riemen, die ook in bredere zin geen definitie van het fascisme bieden. Alleen wie er blind van uitgaat dat deze visies kloppen, kan er de conclusies aan verbinden die Bovekerk er aan verbindt. Is er wel een eerste, tweede of derde stadium? We moeten dit accepteren om de redenatie van Bovekerk te kunnen volgen. Dit is in strijd met het wetenschappelijke beginsel dat er eerst een definitie van bijvoorbeeld een politieke stroming moet zijn voordat men kan vaststellen of een partij (deels of geheel) binnen die stroming valt.

Daar komt nog bij dat Bovekerk zelf de kenmerken die Paxton hanteert ombuigt waar hem dat uitkomt. Hij negeert dat de PVV niet antidemocratisch en niet antiparlementair is – volgens Paxton wezenskenmerken van het fascisme. Bovendien stelt hij de agressieve woordkeuze van de PVV gelijk aan politiek geweld, iets dat hij niet rechtvaardigt. Ook dit voldoet niet aan het kenmerk van politiek geweld zoals Paxton dat omschrijft. Hij voegt er zelfs aan toe dat de woorden van de PVV de achterban het idee kunnen geven dat geweld gerechtvaardigd is, en gaat daarbij (bewust?) voorbij aan het feit dat Geert Wilders en de PVV iedere vorm van politiek geweld expliciet afkeuren, altijd en overal.

“3. The PVV is a fascist party. The PVV exhibits political behavior marked by obsessive preoccupation with community decline and victimhood. The PVV is a nationalist and anti-Islam party working in uneasy collaboration with a minority government of traditional elites. The PVV is a party striving to unite, energize and purify the Dutch community. The PVV is a party that is willing to abandon democratic liberties in order to protect the community from alien threats. The PVV is not a party of militants, nor a party violently pursuing internal cleansing and external expansion. But the PVV is a party that employs militant rhetoric and that proposes exclusionary policies, e.g. to deny Muslims freedom of religion and to ban the Qur’an. Paxton’s “short handle” of fascism fits the PVV very well.” (pag. 60)

Deze stelling herhaalt in feite wat de eerste twee stellingen ook al beweerden. Hier wordt aan toegevoegd dat de PVV bereid is om democratische vrijheden op te offeren, hetgeen geheel voorbijgaat aan het feit dat de PVV gelijktijdig streeft naar méér democratie op een scala aan terreinen. We kunnen hoogstens stellen dat de PVV de democratie anders wil invullen, maar niet dat de partij de democratie ondermijnt of tegenwerkt. Kortom: Bovekerk ziet wat hij wil zien, en negeert de (vele) aspecten van de PVV die niet in zijn plaatje passen.

“4. The PVV is a fascist party and its leader Geert Wilders is a fascist.” (Pag. 60)

Dit is een herhaling van het derde punt, zonder enige argumenten, met de enkele toevoeging dat ook Geert Wilders als persoon een fascist is. Geen uitleg wordt gegeven. Deze stelling heeft geen enkele toegevoegde waarde.

Bovekerk concludeert dat dit zijn onderzoek was. Ik concludeer dat dit mijn reactie op zijn onderzoek is. Het is mijn conclusie dat Bovekerk géén van zijn stellingen heeft kunnen bewijzen, dat hij ernstige redeneerfouten heeft gemaakt, en dat zijn werk voor een groot deel stoelt op onterechte aannames en valse premisses. Daarnaast is hij zijn stelling dat zijn werk “geen moreel oordeel” velt niet nagekomen: uit het feit dat hij keer op keer de feiten ombuigt om de PVV binnen zijn omschrijving van het fascisme te laten vallen, maak ik op dat hij zich hiervan bewust moet zijn geweest.

Zijn woordkeuze - “violent rhetoric,” de “Islam Basher” Van Gogh, etc. etc. – duidt er op dat hij wel degelijk een moreel oordeel heeft, en dat niet buiten zijn onderzoek heeft kunnen houden. Ook dat doet sterk af aan het wetenschappelijk gehalte en de uiteindelijke waarde van zijn werk. Al met al heeft Bovekerk een goed geschreven verhaal neergezet, waar hij duidelijk zelf achterstaat. Inhoudelijk vertoont het echter fundamentele problemen.

Hoe is het uiteindelijk mogelijk dat iemand concludeert dat Geert Wilders een fascist is en de PVV een fascistische partij is zonder een sluitende definitie van fascisme aan te leveren? Ik concludeer dat dit enkel mogelijk is doordat de onderzoeker van tevoren al had bepaald dat er sprake was van fascisme, en naar die conclusie toewerkte. Waar de feiten niet pasten in dat beeld, stelde hij zo goed en zo kwaad als dat ging de feiten bij. In de wetenschap is dat een doodszonde.

Hoe kan het dan toch bestaan dat een onderzoek dat geen goede definities hanteert – en dat, zoals nu duidelijk is, in strijd is met de meest basale wetenschappelijke beginselen – een tien krijgt? Ik kan mij niets anders voorstellen dan dat de personen die verantwoordelijk waren voor de beoordeling dezelfde mening als de onderzoeker zijn toegedaan, en dat ze bewust of onbewust de fouten en gebreken in het onderzoek hebben genegeerd, simpelweg omdat de conclusie ze zo ontzettend aansprak.

Het is tenslotte hoogst uitzonderlijk dat een onderzoek met een tien wordt beoordeeld. Van de beoordelaar, dr. De Ruiter, is bekend dat hij een uitgesproken afkeur heeft van de PVV. Ook de tweede lezer, dr. Blommaert, heeft vaker kritiek op de PVV geleverd. Het doet mij vermoeden dat de beoordelaars niet de wetenschappelijke kwaliteit hebben beoordeeld, maar de politieke standpunten die worden ingenomen.