Een Onchristelijke Wereld
Wat als de man die wij Jezus noemen nooit geboren was?
Voorwoord
Vandaag, de eenentwintigste december, is een dag waaraan al
sinds de oudheid groot belang wordt toegekend. Terecht, want het is de datum
van de zonnewende die iedere winter de kortste dag markeert. Vanaf morgen
worden de dagen weer langer, keert het licht terug, nadert de zomer. Het is
niet voor niets dat de Mayakalender op deze dag afloopt (hetgeen in hun
kosmologie overigens niet het einde van de wereld betekent, maar de aanvang van
een nieuwe era). Het is niet voor niets dat talrijke volkeren in de oudheid hun
winterfeest vierden op deze dag, hun feest van licht en leven. De Germanen
vierden het Joelfeest, de Romeinen hielden op deze dag de Saturnaliën.
Het is niet voor niets dat de Christenen rond deze tijd de
geboorte van hun messias vieren. Niet omdat Jezus in de winter geboren is, maar
specifiek om het feest samen te laten vallen met de heidense lichtfeesten —
zodat deze makkelijker door het Christendom gecoöpteerd konden worden. (Wie
denkt dat er tegenwoordig een commercialisering van het kerstfeest plaatsvindt
kan dus maar beter in gedachte houden dat het hele feest vanaf het begin al
stoelt op een slinkse marketingtruc.) De enige reden dat Kerstmis op de 25ste
valt, en niet op de ware datum van de zonnewende, is vanwege latere
kalenderaanpassingen. Wanneer Jezus nou echt geboren is zullen we wel
nooit meer kunnen achterhalen.
Hoe het ook zij, de Christenen vieren zijn geboorte
tegenwoordig in december, en daarmee zijn deze dagen, de kortste en donkerste
dagen van het jaar, het moment bij uitstek om eens stil te staan bij de enorme
invloed die deze geboorte heeft gehad op de wereld zoals wij die kennen. Ik
durf te stellen dat er nauwelijks gebeurtenissen zijn die van grotere invloed
zijn geweest. We leven, zeker in het Westen, in een wereld die in zeer
verregaande mate is gevormd door het Christendom. Onze wereld is een
Christelijke wereld. Onze aannames, onze dogma’s, onze morele en ethische
opvattingen en onze politieke vanzelfsprekendheden zijn — direct of indirect —
producten van een Christelijke belevingswereld.
We zijn ons daar zelden echt van bewust. We staan er niet
bij stil, omdat de maatschappij waarin we leven onze enige referentie is. We
kennen niets anders dan deze wereld, en daarom zijn we blind voor het feit dat
onze visie op de maatschappij, de geschiedenis, de moraal, de ethiek etc. etc.
zeer sterk is gevormd door van oorsprong Christelijke aannames. Hoe kunnen we
dan ooit tot objectief inzicht komen? Pas als we beseffen dat, en in hoeverre,
we door iets beïnvloed worden kunnen we daar rekening mee houden en objectief
denken. We moeten ons dan afvragen: hoe, en in hoeverre, heeft het Christendom
onze wereld gevormd?
De historicus Niall Ferguson gebruikt een uiterst
interessante methode om dergelijke vragen te benaderen: om de invloed van een
gebeurtenis te analyseren vraagt hij zich af wat er gebeurt zou zijn als deze
gebeurtenis nooit had plaatsgevonden. In zijn boek The Pity of War
gebruikt hij deze methode (die hij virtual history noemt) om een aantal
aannames inzake de Eerste Wereldoorlog kritisch te bestuderen. Deze aanpak
dwingt een onderzoeker om de materie vanuit een totaal andere invalshoek te
benaderen — hetgeen uiterst bevorderlijk is voor het loslaten van dogmatische
premissen.
Om onze eigen, Christelijke, wereld objectiever te benaderen
zou het best wel eens raadzaam kunnen zijn om ons af te vragen wat er geworden
zou zijn van onze geschiedenis, onze cultuur, onze wereld, als er geen
Christendom bestond. Als Jezus nooit geboren was. Er zijn al grote aantallen
boeken geschreven — variërend van nauwkeurige geschiedkunde tot pure fictie —
waarin men zich afvraagt wat er gebeurd zou zijn als een cruciale gebeurtenis anders
zou zijn verlopen. Hoe vaak heeft men zich niet afgevraagd hoe een wereld
zonder Hitler er uit had gezien? (Daar zijn al snel een paar honderd boeken
over geschreven.) Een boek of serieus essay dat gaat over een wereld zonder Jezus
heb ik echter nog nooit gezien. Wellicht bestaat het, maar het is mij niet
bekend. Duidelijk houdt het de gemoederen merkbaar minder bezig. Terwijl de
invloed van Jezus op onze wereld toch echt ontelbare malen groter is geweest
dan die van Hitler. (En ik schroom niet om daar aan toe te voegen: godzijdank!)
Ik heb vaker zeer interessante gesprekken en discussie
gevoerd over de invloed van het Christendom op onze wereld. Het is een
onderwerp dat mij — en, gezien die gesprekken, ook anderen — weet te boeien.
Vandaar dit essay, waarin ik tracht de vraag te beantwoorden: wat als de man
die wij Jezus noemen nooit geboren was? Ik zal hier een portret schetsen
van een Onchristelijke wereld. Vanzelfsprekend is het antwoord op de vraag “wat
zou er gebeurd zijn als…?” per definitie een vorm van speculatie. Ook een
pionier op het gebied, zoals Niall Ferguson, geeft dat direct toe. Aan de
andere kant, er zijn heel wat mensen die ook de inhoud van de bijbel zouden
kenmerken als een vorm van speculatie — dus door dergelijke bezwaren hoeven we
ons niet te laten weerhouden.
In dit essay pretendeer ik tevens niet de
Onchristelijke wereld te beschrijven, maar één mogelijke Onchristelijke
wereld. Niet de gang van zaken die zonder twijfel zou hebben bestaan,
ware het Christendom nooit opgekomen, maar een geschiedenis die had kunnen
bestaan. Een gang van zaken die ik, op basis van de historische werkelijkheid,
het meest waarschijnlijk acht. Natuurlijk kan ik niet met zekerheid zeggen hoe
een versmelting van Germaanse en Romeinse religie in een Onchristelijk Italië
onder de Ostrogoten zou hebben uitgepakt (om maar een voorbeeld te noemen). Ik
kan enkel beargumenteren dat zo’n syncretische ontwikkeling zou hebben
plaatsgevonden. Mijn duiding van hoe zo’n religie er ongeveer uit zou hebben
gezien heb ik toegevoegd om de door mij geschetste wereld wat levendigheid te
geven. U mag het couleur locale noemen.
Bij alles dat ik mijn lezers voorspiegel zal ik eerst
vertellen waarom ik geloof dat het zo gegaan zou zijn, en niet anders:
ik onderbouw de wereld die ik met fantasie schets door middel van feitelijke
observaties uit de ons welbekende geschiedenis. Ieder “hoofdstuk” van de
Onchristelijke geschiedenis die ik opteken wordt voorafgegaan door een analyse
die ik baseer op concrete feiten uit onze eigen geschiedenis — die zo sterk
gevormd is door het Christendom. Ik zal trachten die vorming, en de gevolgen
ervan, helder weer te geven. Mijn hoop is dat daarmee ook de gevolgen van een absentie
van het Christendom zichtbaar worden.
Hier, dan, volgt een dubbelportret van twee werelden. De
onze, zo ingrijpend gevormd door het Christendom — en een andere,
Onchristelijke wereld, die ook door geheel andere krachten is gevormd.
