Het Heilige Roomse Rijk… herboren?

Iedereen weet volgens mij wel dat ik beslist geen voorstander ben van Europese éénmaking (ik zeg bewust geen éénwording, want het is geen natuurlijk proces, maar een kunstmatige poging). Dat zegt echter niet dat ik een isolationist ben.

Iedereen die kritiek levert op Brussel krijgt dat stempel opgeplakt. Je verschuilt je achter de dijken, je bent een xenofoob, een populist, wellicht zelfs een vuile neonazi. Een Europropagandist als Guy Verhofstadt deinst er niet voor terug om alle Eurosceptici tot rechts-extremisten uit te roepen. Steevast wordt de beschuldiging aangevuld met: “de sceptici hebben geen oplossing; ze zijn alleen maar tegen.”

Soms is dat zelf ten dele wáár. Ook dat diskwalificeert de Eurosceptici natuurlijk niet: het is niet onredelijk om kritiek op iets te hebben dat fout gaat, zonder meteen een volledig uitgewerkt alternatief te hebben. Het is echter wel verstandig om na te denken over alternatieven, en daarbij moeten we vooral letten op de structuren die Europa in het verleden veel goeds hebben gebracht.

Eurofielen roepen met enige regelmaat om een nieuwe Napoleon, die orde en tucht kan brengen. Naar mijn weten was Napoleon een tiran die uiteindelijk enkel rekening hiel met zichzelf, vele duizenden mensen de dood in joeg, en verschillende landen onder dwang annexeerde. Dat leverde zoveel weerstand op dat er vervolgens decennia lang extreem reactionair beleid werd opgelegd als antwoord op zijn bijna psychotische hervormingsdrang. Al met al bestond het Napoleontische Europa zo’n krappe vijftien jaar. Niet bepaald een stabiele orde voor de eeuwen.

Wat wel zo’n stabiele orde was geweest, was het instituut dat juist door diezelfde Napoleon werd opgeheven: het Heilige Roomse Rijk. Dit bestond van 962 tot 1806 – dus 844 jaar aan één stuk door. Talloze oorlogen onrusten en omwentelingen werden overleefd en opgelost. Dat is nu een voorbeeld van stabiliteit waar we iets aan hebben.

Begrijp me niet verkeerd: het Heilige Roomse Rijk was verre van perfect. Maar het was stukken beter dan het centralistische, dictatoriale Frankrijk ooit was. Helaas baseren de machthebbers in Brussel zich toch liever op dat laatste voorbeeld. Heel onverstandig van ze: een centralistische EU zal niet langer bestaan dan het Franse Rijk van Napoleon of het Groot-Duitse Rijk van Hitler. Het is namelijk niet mogelijk om in één keer alles omver te werpen en iets nieuws te verzinnen. Verandering kan altijd, maar het moet stoelen op het gevoel van de burgers.

Waarom kon het Heilige Roomse Rijk wel zo lang bestaan, ondanks allerlei conflicten gedurende haar lange geschiedenis (waarvan de oorlogen als gevolg van de Reformatie zeker niet het minste waren)? Het had toch zeker veel gebreken. Voltaire zei heel bekend: “Dit allegaartje dat sinds jaar en dag het Heilige Roomse Rijk heet is niet Heilig, noch Rooms, en het is niet eens een Rijk.”

Juist in die kritiek schuilt de grote kracht, de sleutel van succes. In eerste instantie was het Rijk de grote verdediger van het katholieke geloof, maar na de Reformatie werd het multiconfessioneel zonder dat dit de legitimiteit van het geheel in gevaar bracht. De titel “Rooms” sloeg sowieso vooral op de claim dat men het Romeinse Rijk opvolgde, en niet zozeer op de kerk van Rome. De stad, en dus de Pauselijke zetel, hoorde het grootste deel van het geschiedenis niet eens bij het Rijk!

En inderdaad; het Rijk was geen echt Rijk. Het was een verbond van kleine staten, vooral de Duitse landen, die in vrijwel alles onafhankelijk bleven. Het “Rijk” bestond om samen een bondgenootschap tegen vijandige machten te vormen (zoals het immer agressieve Frankrijk, ook toen al). Nog belangrijker echter was het vormen van een gezamenlijke rechtsorde. Ieder land had zijn eigen wetten, maar de (gekozen!) Keizer kon ingrijpen in disputen en een oordeel vellen. Op die manier werden interne conflicten voorkomen.

Patriottisme werd geenszins onderdrukt. Sterker nog: de landen van het Rijk hadden in iedere eeuw nationalisten die zich sterk maakten voor hun regio (Verhofstadt zou ervan gruwen). Het universele patriottisme van het Rijk verving dit nationalisme helemaal niet, maar volde het aan. Het Rijk was geen land, maar een idee. Soms wordt het Romeinse Rijk als de eerste Europese “unie” gezien, maar dat klopt niet. Het was de eerste Euro-dictatuur zoals men die in Brussel nu ook wil opstellen. Het decentrale Heilige Roomse Rijk was de eerste Europese statenbond, die landen verenigde om ze samen sterker te maken.

Dat voorbeeld moeten we volgen als we een vruchtbare Europese samenwerking willen: vrije staten die samen hun veiligheid en vrije handel verdedigen, en verder hun eigen gang gaan. Zelfs de grenzen van het Rijk zijn aantrekkelijk: van de Noordzee tot de Poolse grens, van Denemarken tot Noord-Italië. Het hart van Europa, zeg maar. We kunnen daar tegenwoordig andere landen bij betrekken, zoals Groot-Brittannië en de Scandinavische landen… ik heb dat in dit (Engelstalige) artikel al eens voorgesteld.

Het idee blijft hetzelfde. Onze opvatting van wat Europa feitelijk is, vandaag de dag, strookt nog steeds met het beeld van het oude Rijk, dat niet Rooms en niet Heilig was… maar wel een groot succes. De ambities van macht en centralisme hebben Europa nog nooit verenigd – enkel in het verderf gestort. Wat we nodig hebben is een Rijk dat eigenlijk geen Rijk is, maar een bond van vrije staten.